Amputelerde fizyoterapi ve rehabilitasyon aşamaları

1)Preoperatif dönem
2)Postoperatif dönem
-      Erken postoperatif
-      Geç postoperatif
3)Preprostetik dönem
4)Prostatik dönem
5)Sosyal yaşama dönüş ve takip

Protez
Protez, eksik veya eksik bir uzuv segmentini tamamen veya kısmen değiştirmek için kullanılan harici olarak uygulanan bir cihazdır. Farklı bileşenlere, 
malzemelere ve çalışma yöntemlerine sahip çeşitli protez türleri vardır, ancak hepsinin amacı aynıdır.
Soket
Ampüte bölge ile protez arasındaki arayüz. Soket, kullanıcının konforunu ve protezi kontrol etme yeteneğini belirlediği için protezin en önemli bileşenidir.
Pilon
Protezin uzunluğunun ayarlanmasını sağlar.
Terminal cihazları
Alt uzuv için ayaklar ve üst uzuv için eller/kancalar
Mekanik eklemler
(diz, kalça, bilek, dirsek ve omuz)
Askı sistemi
protezin vücuda bağlı kalmasını sağlar.



Protez öncesi aşama amaçları:
1.    Protez temin edilip edilmediğinin değerlendirilmesi
2.    Protez kullanımına hazırlanmak
Genel olarak ortalama 3 aylık süreci kapsar. Bu dönemde postoperatif dönem egzersizlerine devam edilir ve protez kararı için gerekli değerlendirmeler yapılır.
Yaş, cinsiyet, demografik bilgiler, meslek, aktivite düzeyi, ekonomik durum, sosyal güvence, hastanın beklentileri göz önünde bulundurularak uygun protez tasarımı ve malzeme
seçimi yapılır.

Protez tedarikini etkileyen faktörler ;
Yaşam ortamı
Ampütasyon seviyesi veya çift amputasyonun varlığı
Bilişsel sorunlar: yeni bilgileri öğrenme, akılda tutma ve kullanmada zorluklar
Hastanın kendi hedefleri ve motivasyonu
Fiziksel durum ve yetenek
Eş zamanlı yaralanmalar/komorbiditeler
Protez hizmetlerinin mevcudiyeti
Önemli kalça veya diz kontraktürlerinin varlığı
Açık yaraların veya diğer güdük komplikasyonlarının varlığı

Protez öncesi eğitim içerisinde güçlendirme egzersizleri, tüm vücut için ROM ve germe egzersizleri ile ameliyat sonrası başlayan spesifik güdük güçlendirme egzersizleri ile devam 
etmekte ve ilerlemektedir. Ayrıca denge ve koordinasyon egzersizleri ve fonksiyonel aktivitelerine de önem verilmektedir.

Pek çok olası genel güçlendirme ve dayanıklılık egzersizi ve aktivitesi vardır. 
Örnekler arasında ;
yatakta kum torbalarının kullanılması,
belirlenmiş bir mesafe içinde tekerlekli sandalyenin itilmesi,
kalan uzuv için dinamik egzersizler,
yardımcı bir cihazla yürüme,
alt ve üst ekstremite ergometrisi,
tekerlekli sandalye aerobiği , yüzme, su terapisi yer alır.
Alt ve üst vücut yeteneğinde güçlendirme için yerel fitness merkezi ve bir spor veya eğlence aktivitesi tercih edilebilir. 
Her gün 1 saat aktivite yapılmalı ve ilerletilmelidir.
 
Kardiyopulmoner Dayanıklılık : Kardiyopulmoner dayanıklılık eğitimi fonksiyonel yürüme yeteneklerini, yürüme mesafesini gerekli yardımcı cihazın tipini doğrudan etkileyebilir. 

Hastanın oturma toleransını ve erken yürüme mesafesini artırdığından, aerobik antrenman ameliyattan hemen sonra başlamalı ve taburcu olduktan sonra amputenin genel kondisyon
 programının bir parçası olarak kalmalıdır. Ampute kişinin kondisyon seviyesi yükseldikçe koşu bandı, merdiven çıkma, kürek çekme, yüzme ve yürüyüş gibi aktiviteler tercih edilebilir.

 Güçlendirme: Dinamik güdük egzersizleri havlu rulosu ve basamak kullanılarak yapılır. Kalça çevresi kaslar güçlendirilmeli, core stabilizasyonun temelleri anlatılmalıdır. Transversus 
abdominis ve multifidus kasları güçlendirilmeli. Bel ağrısı amputelerde sık görülen ve güçten düşüren  bir rahatsızlıktır. Sıklıkla fiziksel performansı kısıtlayabilir yaşam kalitesini düşürebilir. 
Core stabilizasyonunun  amacı bel ağrısını önlemek, kontrol etmek veya ortadan kaldırmaktır. (Resim 1) 
İzotonik ve izokinetik güçlendirme ekipmanına erişimi olan amputeler bu cihazları kullanabilirler.


(Resim 1)   A: Kalça ekstansiyonu B: Kalça abduksiyonu C: Kalça fleksiyonu D: Sırt ekstansiyonu E: Kalça adduksiyonu
 F: Köprü G: Mekik H: Diz ekstansiyonu I: Diz fleksiyonu

Top yuvarlama egzersizi        Dirençli tekmeleme egzersizi
 
Eklem hareket açıklığı: Sınırlı EHA genellikle protez uyumu, yürüme sapmaları veya bir protezle yürüyememe ile ilgili zorluklara neden olabilir. Bir ampute için ROM kaybını önlemenin en iyi 
yolu aktif kalmaktır. Ne yazık ki, tüm ampütelerde bu seçenek yoktur; bu nedenle, özellikle sedanter amputelerde, amputasyondan sonra uzun süre uygun uzuv pozisyonu korunmalıdır. EHA 
zaten kaybedilmişse, pasif EHA, PNF kas-gevşe tekniği, yumuşak doku mobilizasyonu, miyofasiyal teknikler, eklem mobilizasyonu gibi birçok geleneksel tedavi prosedüründen yararlanabilir.
 
Fonksiyonel Aktiviteler: Ampütasyondan sonra mümkün olan en kısa sürede aktiviteyi teşvik etmek, çeşitli şekillerde iyileşmeyi hızlandırmaya yardımcı olur.
 
Desteksiz ayakta durma: Paralel barda iki el destekli durma ile başlar. Her iki el barlardan çekilince bağımsız denge sağlanır. Ağırlık aktarma, top fırlatma gibi aktiviteler ile bağımsız duruş 
zorlaştırılır.
 
Gravite merkezinin yer değiştirmesi, dengedeki yetersizlikler, agonist-antagonist kas dengesinin bozulması protez ile yürüyüşe uyumu zorlaştırır. Bu nedenle yürüyüşe hazırlık egzersizleri
 üzerinde durulmalıdır.

Yürüme öncesi eğitim
 Sağa sola ağırlık aktarma 
Öne arkaya ağırlık aktarma
Basamak çıkma

Üst ekstremite amputelerinde esas sorun, üst ekstremiteye yönelik kendine bakım, GYA yetersizlikleri ve estetik problemlerdir bu sorunlara odaklanılmalıdır.
 
Kişinin protez rehabilitasyonu için aday olma ihtimali düşükse; Rehabilitasyonun erken safhasında, hareket için tekerlekli sandalye kullanımı teşvik edilmeli ve kaçınılmaz olmadıkça, 
yürüme yardımcılarından vazgeçilmelidir. Bu nedenle rehabilitasyon programlarının bir parçası olarak amputasyonu olan tüm hastalara tekerlekli sandalye becerileri öğretilmelidir.
 
Uygun tekerlekli sandalye:
Standart bir tekerlekli sandalyedeyken geriye doğru devrilmeye eğilimlidir. Tekerlekler yaklaşık 5 cm geriye ayarlanırsa düşme riski azalacaktır. Bu özellikle rampaları veya kaldırımları 
çıkarken faydalıdır. Alternatif bir yöntem, tekerlek adaptörlerinin yerine veya bunlara ek olarak devrilme önleme cihazlarının eklenmesidir.
Topluluk içinde hareketlilik için uzun süreli TS kullanıcısı olacak hastalar için tamamen ayarlanabilir ultra hafif manuel tekerlekli sandalyeye uygun olur.
Transtibial amputeler için dizini uzatabileceği bir dayanak tasarlanmalıdır. Böylece uzun süreli diz fleksiyonu engellenmiş olur, ödem kontrolü sağlanır ve uzvun bağımlı pozisyonu 
engellenmiş olur.
Transfer kolaylığı için kolçaklar çıkarılabilir olmalıdır.
 
Uygun yardımcı cihazı seçerken güvenlik birincil faktör hareketlilik de önemli bir ikincil husustur.
Seçim kriterleri aşağıdaki faktörleri içermelidir:
(1) Desteksiz ayakta denge yeteneği,
(2) Üst ekstremite gücünün miktarı,
(3) Yardımcı cihazla koordinasyon ve beceri
(4) Kognisyon
 
Yürüteç, ampute kişinin dengesi, gücü ve koordinasyonu orta ila zayıf olduğunda seçilir. Denge ve kuvvet normale yakınsa, günlük muayene için protez olsun veya olmasın ambulasyon
 için ön kol koltuk değnekleri kullanılabilir. Protezle gezerken dengenin sorgulanabildiği durumlarda güvenliği sağlamak için dörtlü veya düz baston seçilebilir.

Protetik rehabilitasyon aşamasının amacı, en yüksek düzeyde hareketlilik ve bağımsızlığa ulaşmaktır.
-      Ampute yeniden değerlendirilir.
-      Genel fiziksel uygunluk, protezsiz fonksiyonel düzey ve güdük durumu gözden geçirilir.
-      Soket ölçüsü, güdük soket uyumu kontrol edilir.
-      Protezin kullanımı, bakımı öğretilir.
 
Hasta eğitimi
 
Cilt bakımı: Diabetes mellitus ve vaskuler disfonksiyonu olan hastalarda özellikle önemlidir çünkü ek iyileşme süresi gerektirir. Ağırlık taşıyan ve basınca duyarlı alanlar günlük veya
 yorucu aktivitelerden sonra kızarıklık olan alan var mı diye incelenmeli. Ciltte aşınma, ülser sonucu protezin kullanılmaması gerektiği öğretilir.
Duyarsızlaştırma: Nöromuskuler sistemin bozulması ve ödem nedeniyle dokuda aşırı hassasiyet gelişir. Ödemi azaltmak için kompresyon tekniği kullanılır. Aşırı uyaranı azaltmak için
kademeli olarak uyaran verilir. Pamuklu kumaş uzvun çevresine sürülür daha sonra kadifemsi daha kaba bir doku uygulanır. Mümkün olan en kısa sürede el ile hafifçe vurma masajına
ilerlenir. Yara iyileştikten sonra basınç uygulanabilir.
Protez bakımı:
Hijyen sağlamak ve protez malzemelerinin bozulmasını önlemek için soket günlük olarak temizlenmelidir. Hasta, soketi ve astarı için en iyi temizleme maddesi hakkında bilgilendirilmelidir.
Genel olarak laminat plastik, kopolimer plastik ve silikon malzemeler nemli bir bez ve hafif sabunla temizlenir.
Köpük malzemeler tuvalet ispirtosu ile temizlenir.
Bazı astar malzemeler alkolle olumsuz etkileşime girdiğinden, üreticilerin tavsiyelerine uyulmalıdır.
Temizleme maddesini kullandıktan sonra temiz, nemli bir bez kullanılmalı ve kalıntılar silinmelidir. Protezin maksimum ömrünü ve güvenliğini sağlamak için, hastalara protezin rutin 
bakımının bir protez uzmanı tarafından yapılması gerektiği hatırlatılmalıdır.
Güdük çorabı kullanan amputeler çorabın sabunla yıkandıktan sonra asmamalı. Havlu üzerine koyarak kurutmalıdır.
Cildi tahriş etmemek için protez nemli iken giyilmemelidir.
Çorap Düzenlemesi: Hem uzvun distal tarafında aşırı yüklenmeyi hem de güdük ile yuva arasında aşırı dikey hareketi veya piston hareketini önlemek için önemlidir.
Protezin giyilip çıkarılması: Protez seviyesine göre uygun giyme çıkarma öğretilir.
Kompresyon giysisi: Kalan uzuv için sert veya yarı sert pansumanlar, kompresyon sargısı veya küçültücü çoraplar ödemi azaltır, dolaşımı arttırır, şekillendirmeye yardımcı olur, gereksiz
doku problemlerini azaltır, fantom hissini azaltır ve kalan uzvun duyarsızlaştırılması için etkilidir.
Eğitimi İyileştirmek için Stratejiler: Ampüteyi kendi kendine bakım ve ev egzersiz programı hakkında eğitmek, rehabilitasyon sürecinin nihai sonucu için kritik öneme sahiptir. Hastanın 
eve götürebileceği bir öz bakım kontrol listesi, olumlu bir sonuca ulaşılmasına yardımcı olabilir.

Alt ekstremite ampute rehabilitasyonu
 
Protez ile eğitim, uygulama ile başlar, ancak daha sonra güdük hacmindeki dalgalanma veya kas atrofisi nedeniyle gerekli düzenlemeler yapılabilir.

1. Protez uyum ve hizalama
   

-      Yürüme sapması değerlendirilmeli
-      Hastaya protezi doğru kullanma öğretilmeli ve doğru yürüyüş eğitimi stratejisini uygulanılmalı
-      Protezin doğru şekilde takılması ve çıkarılması öğretilmeli
-      Soket rahatsız ediyorsa, basınca duyarlı alanlar belirlenmeli. 
       Soket giydirilip üzerine ağırlık vermesi sağlanarak 10-15 dk beklenir. Sonra soket çıkarılıp güdükteki kızarıklıklar gözlenir. Kontrol edilmesi gerekenler:

•       Yük taşınması gereken yerden taşınmış mı?
•       Baskı gelmemesi gereken alanlara baskı gelmiş mi?

     Statik Ayarlamalar

Hastaya protez giydirilikten sonra ayakta hareketsiz beklemesi istenir. Ardından;
•       Protezin boyuna (umblicustan --> ayakkabının uç kısmına)
•       Protez parçalarının hizalanmalarına bakılır.

     Dinamik Ayarlar
Hasta protez ile yürütülür ve yürüyüş mekanikleri incelenir.
Sık görülen yürüyüş bozuklukları;

• Protezli tarafta duruş fazının süresi azalır.
  
• Sağlam taraf adım uzunluğu kısalır.
  
• Destek yüzeyi artar.
  

     2. Dinamik güdük egzersizleri: Kasları güçlendirmek için kullanılır.

     3.Gövde, pelvis, ekstremite yeniden eğitimi: PNF veya hareket farkındalığı teknikleri uygulanabilir.
     4.Yürüyüş öncesi eğitim egzersizleri

 Yürüme eğitimi


Sağlam ekstremite ile adım alma


Pelvik rotasyonun eğitimi
Pelvik rotasyon, protez diz fleksiyonu ve denge eğitimi için dirençli yürüyüş eğitimi
Denge, yürüme simetrisi, kol salınımı için gövde rotasyonu eğitimi


İleri düzey yürüyüş eğitimi



 Merdiven eğitimi
Çapraz yürüme
Engel atlama

Proteze adaptasyon sağlamak için önce paralel bar içinde serbest yürüyüş verilir. Güdük soket uyumu sağlandıktan sonra eğitime;
Protezi giyip çıkarma,
Sandalyeye oturup kalkma,
Denge egzersizleri,
Ağırlık aktarma, gluteal kaslarını kasması ve stabilize etmek için önemli
Öne yana arkaya adım alma, yürüme,
Dirençli yürüyüş eğitimi: sallanma fazı öğretilir.
Eller ile desteği bırakma
Paralel bar dışında yürüme
Eşit duruş fazı planlaması,
Simetrik yürüyüş,
Pelvis ve gövde rotasyonu, walker kullananlarda rotasyon açığa çıkmayacaktır. Baston kullananlar gövde rotasyonunu hareketlerine dahil edebilmelidir.
Kol salınımları restorasyonu, adımları hızlandırma
Fırlatma tutma aktiviteleri
Engel atlama,
Yerden obje alma,
Top yuvarlama, dengeyi geliştirir.
Topa vurma,
Merdiven – yokuş inme,çıkma: İnişte protez taraf önce atılır. Çıkarken sağlam taraf önce atılır.
Arabaya transfer
Dönme
Farklı zeminlerde yürüme ile devam edilir.
 
 
Aktivitelerin kontrollü yapılmasının sağlanması için;
Çapraz yürüme,
Tandem yürüyüşü,
5 – 10 cm aralıklı çizgide yürüme,
Tek ekstremite üzerinde squat,
Yana ve geriye yürüme eğitimi verilir.

Üst ekstremite ampute rehabilitasyonu

Üst ekstremite ampütasyonlarından sonra taktil duyu, elin koordine hareketleri proprioseptif duyu ve estetik kaybı giderebilmek kolay değildir ve ampütasyon seviyesi yükseldikçe bu
durum daha da belirginleşir.
Unilateral üst ekstremite amputeleri sağlam ekstremiteleri ile GYA’ ni gerçekleştirebilir. Protezi sadece yardımcı olarak kullanma eğilimindedirler. Fonksiyonel kullanmayı kendileri öğrenirler
ancak çevreden gelen tepkiler ile estetik amaçla kullanmaya yönelebilirler. Bu nedenle çoğu zaman hedefimiz protezin sağlam ekstremiteye yardımcı olarak kullanımını maksimum seviyeye
ulaştırmak olmaktadır.
Bilateral üst ekstremite amputeler protez kullanmaya muhtaçtır ve durum farklıdır. Amputasyon seviyeleri çok yüksek olmayan bilateral üst ekstremite amputeleri protezlerini başarıyla 
kullanabilir. Kendine bakım, yemek yeme ve giyinme-soyunma aktivitelerinde tamamen bağımsız olurlar. Düğme ilikleme, fermuar kullanma gibi ince aktivitelerde yardımcı cihazla bağımsız
olmaktadırlar.
Üst ekstremite amputelerinde güdük-soket uyum kontrolü yapıldıktan sonra amputasyon seviyesi ile uyumlu omuz dirsek eklemi, ara bağlantılar, terminal uç ve bağ (harness) sistemi ilave
edilir ve protez eğitimine ilerlenir.
Eğitimde öncelikle protez kısımları amputeye tanıtılır ve fonksiyon açığa çıkartan mekanizma anlatılır. Protezi giyme çıkartma eğitiminden sonra terminal uç ve varsa dirsek ekleminin
manipulasyonu üzerinde durulur. Terminal ucun değişik şekil ve büyüklükteki objeleri kavrayıp bırakması, objeyi düşürmeden tutabilme, kavrama bırakma zamanlaması ve dirseğin değişik açılarında
terminal uç manipülasyonu çalıştırılır.
 
     Günlük yaşam aktiviteleri eğitimi verilir.



Postür egzersizlerine devam etmesi önerilir.
Amputeye güdük bakımı ve protez bakımı öğretilir.
 
Rehabilitasyon kişinin anlamlı fonksiyonel faaliyetlerine katılmasını desteklemeye odaklanmalıdır.  Fonksiyonel aktiviteleri rehabilitasyona entegre etmek, hastanın uzun vadeli sonuçları
için hayati önem taşır.
Yeniden eğitim veya protez kullanımının görevin tamamlanmasına izin vermek için yeterli olmadığı durumlarda fonksiyonel bağımsızlığı desteklemek için yardımcı cihazlar kullanılabilir.
Birçok hastanın hayatlarının geri kalanında yürüme yardımcıları, protez cihazları veya tekerlekli sandalyeler kullanması gerekecektir. Bunlar her zaman uygun fiziksel rehabilitasyon ve
eğitimle birlikte sağlanmalıdır.
 
Mesleki Değerlendirme
Alt ve üst ekstremite amputelerine mesleki değerlendirme yaparak protezleri ile işe yönelik becerileri belirlenmeli, amputasyondan önceki işine dönüp dönemeyeceği, dönemeyecek ise 
yeni bir işe yönlendirme ve o iş ile ilgili eğitim alması üzerinde durulmalıdır. Amputenin çalışma kapasitesi belirlenmeli, çalışma kapasitesi iyileştirilmeye çalışılmalı ve üretken olabilmesi
 sağlanmalıdır. Emniyetli ve ergonomik çalışma ortamının düzenlenmesi, çalışma koşullarında bağımsızlığı artırıcı yardımcı aletleri tasarlamak önemlidir.

Diz altı protez rehabilitasyonu tedavi programı örneği
Cerrrahiden sonra 24 saat çok fazla hareket istemeyiz.
-     Solunum egzersizleri verilir.
2 gün – 1 hafta
-      Pozisyonlamalar
-      Terminal izometrik egzersiz: Özellikle vastus medialis obliqus kasını çalıştırmak için son 15 derece önem verilmeli.
-      Düz bacak kaldırma
-      İzometrik adduksiyon
-      ! Diz fleksiyona gitme eğiliminde olduğu için hamstring kası çok fazla çalışılmaz
-      Kalça ekstansiyonu
 
Diğer günler
-      Düz bacak kaldırma (ağırlıkla)
-      Üst ekstremite kuvvetlendirme
-      Köprü kurma
-      Ayağa kalkma, yürüme, merdiven eğitimleri
 
Diz üstü rehabilitasyonu tedavi programı örneği
Cerrahi operasyondan sonraki egzersizler pelvis çevresiyle beraber alınmalı.
1.gün
-     Solunum egzersizleri
-     Pozisyonlama: Kalça abduksiyon yönünde havlu, yastık destekli olmalı. Gerekli durumlarda 15 derece elevasyonda pozisyonlanabilir. Diz altı her zaman boş olmalı elevasyon için 
ayak altından desteklenmeli.
-     Anterior – posterior pelvik tilt öğretilir.
-     Anterior pelvik tilt yaparken ekstansiyon istenir.
-     Lateral pelvik tilt
-     İnternal rotasyon
-     Kalça abduksiyonu
-     Yürüme eğitimi
-     ! Quadriceps ve hamstring kasları etkilendiği için oturma dengesi bozulmuştur. Oturma pozisyonunda statik, dinamik denge çalışılır.
-     İlerleyen aşamada merdiven eğitimi, aerobik egzersizler
 
Taburculuk Planlaması
Hastayla taburcu olduktan sonra gideceği yerin uygunluğu tartışılır.
Taburculuk için hangi yardımcı cihazların gerekli olduğunu belirlenir.
Hastanın aile yakını, bakıcı yardım ihtiyacı belirlenir, engelli kurumları hakkında bilgi verilir.
Hastanın barınak, koruma ve hijyen ihtiyaçlarının ele alındığından emin olunmalı.
Hastanın psikososyal durumunu sağlanmalı gerekirse destek hizmetleri sağlanmalı.
Yeniden mesleki eğitimi verilmeli
 
Kişiler rehabilitasyondan taburcu olduklarında protez ve güdük bakımı konusunda tam eğitim almalıdırlar. Bu, başlangıcından itibaren rehabilitasyon programlarının ayrılmaz bir parçası
 olmalı ve mümkün olduğunda bakıcıları da içermelidir.
 Evde yapılacak egzersizleri öneren bir broşür verilebilir.
Hastalar ayrıca uygun takip hizmeti alabilmeli ve protezlerinde sorun yaşadıklarında merkeze dönebilmelidir.

Hasta kullanma talimatı aşağıdaki bilgileri içermelidir:
Protezin takılması ve çıkarılması
Güdük bakımı
Protez (veya tekerlekli sandalye) bakımı
Bandaj
Protez veya tekerlekli sandalye ile ilgili herhangi bir sorun yaşarlarsa nereye gidecekleri ve ne yapacakları
Sağlanan tüm yardımcı cihazlarla ilgili talimatlar

Protez eğitimi tamamlandıktan sonra amputenin ailedeki rolüne, işine ve topluma entegre olacağı ve yaşam boyu devam edecek olan "sosyal yaşama dönüş ve takip dönemi" başlar. 
Bu dönem henüz protezi ile sosyal çevrede deneyimi olmayan ampute için başlangıçta zorlayıcıdır. Ampute evindeki yaşamına ve rolüne, işine/okuluna ve sosyal çevreye katılım yaparken
 aynı zamanda tüm bu sorumlulukların üstesinden gelebilmek için fiziksel uygunluğunu mümkün olduğu kadar üst düzeye ulaştırmak gereksinimindedir.
Submaksimal kalp hızında düzenlenmiş bir yürüyüş eğitimi amputenin fonksiyonelliğini artırarak rekreasyon ve sportif aktivitelere katılımını da destekleyecektir. Ampute fizyoterapist
 tarafından düzenli aralıklar ile (yılda 2 kez) görülmeli, egzersiz ve aerobik aktiviteleri ve bunlara cevapları takip edilmelidir. Amputenin protezi değerlendirilerek revizyon gerektiren
durumlar çözümlenmelidir. Vücut farkındalığı tedavisi, yoga ve pilates programları da amputelerde vücut zihin birlikteliğini sağlayarak stress kaynaklı ağrı, gerginlik ve fonksiyonel 
yetersizlikleri gidermede etkili ve güvenle kullanılabilecek yaşam kalitesini artırdığı kanıtlanmış yöntemlerdir.

KAYNAKÇA
Charmi L., Peter S., and Zoe C.,Early Rehabilitation In Conflicts and Disasters,AO CBM,WHO,MSF-France,ICRC, January 2020.
Joseph Ivan Krajbich, MD Michael S. Pinzur, MD LTC Benjamin K. Potter, MD Phillip M. Stevens, MEd, CPO, Atlas of amputations and limb deficiencies, Canada 2016.
 https://www.physio-pedia.com/Prosthetic_rehabilitation
 Prof.Dr.A.Ayşe KARADUMAN ,Prof.Dr.Öznur TUNCA YILMAZ (Ed), Fizyoterapi ve Rehabilitasyon 2 Kitabı (Ortopedik Rehabilitasyon ve Pediatrik Rehabilitasyon ). Ankara, 2016.