Fibromiyalji özellikle sırt, boyun, omuzlar ve kalçalarda belirgin olmak üzere yaygın kas eklem ağrısı, yorgunluk, sabah tutukluğu  subjektif şişlik uyku bozukluğu bağırsak problemleri multiple somatik ve bilişsel problemlerle karakterize kronik bir kas-iskelet sistemi hastalığıdır. olası nedenleri arasında genetik, nörolojik, psikolojik, uykuyla ilişkili ve immünolojik faktörler sayılmaktadır. Her yaşta ve her iki cinste görülebilmekle birlikte en sık 30-60 yaşlar arasında ve kadınlarda erkeklerden daha fazla görülür. Tüm dünyada toplumun yaklaşık % 2’sinde önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.

Patofizyoloji

FMS’nin etyopatogenezi tam olarak açıklanamasa da, anormal ağrı algılamasını açıklamak için son yıllarda birçok farklı mekanizma öne sürülmüş yapılan çalışmalar sonucunda, araştırmacılar santral ve periferik teoriler oluşturmuştur. Santral teoriler kapsamında nöropeptid düzeyindeki değişiklikler, nöroendokrin disfonksiyon, uyku bozuklukları, santral sensitizasyon ve santral sinir sisteminin fonksiyonel aktivitesindeki bozukluklardan şüphe edilirken; periferik teoriler kapsamında ise otonomik disfonksiyon, immünolojik fonksiyon bozukluğu, kas dokusu ve kas fonksiyon bozuklukları ile FMS patogenezi aydınlatılmaya çalışılmaktadır.

Klinik Belirti ve Bulgular

3 aydan uzun süren yaygın vücut ağrısı vardır. Ağrı ana belirtidir. Kaslarda ve eklemlerde hissedilen ağrı günden güne, haftadan haftaya değişebilir. Ağrının yeri vücudun farklı yerlerinde dolaşma eğilimi gösterse de en sık boyun, bel, kollar, göğüs, kalça ve bacaklarda hissedilir. Ağrı özellikle kötü uyku, soğuk ve nemli havalar, ve psikolojik stresle, mekanik yüklenmelerle artabilir. Ağrı ile beraber gün içinde giderek azalan, bazen gün boyu devam eden sabah tutukluğu görülür. Hasta eklemlerini şiş olarak hissedebilir ancak ağrılı tarafta eklemlerde şişme veya kızarma görülmez. Ağrı nedeniyle o eklemin hareketi kısıtlanabilir. Dinlenme ile ağrı azalabilir. uyuşma ve karıncalanma, güçsüzlük, baş ağrıları, depresyon, Reynaud fenomeni, kuru ağız ve kuru göz, irritabl bğırsak sendromu, dismenore, üretral sendrom, çarpıntı hissi, göğüs ağrısı, anksiyete, çene ağrısı, hafıza ve kognitif bozukluklar, vestibüler yakınmalar ve özofagus dismotilitesi gibi bir çok semptom kronik yaygın ağrıya eşlik edebilir. gece uykusundan, uyku süresinden bağımsız olarak yorgun kalkılır. Sabah hastalar uyandıklarında kendilerini “dövülmüş” veya “savaşmış” gibi hissettiklerini söylerler. Bu yakınma fibromiyalji sendromu olan hastaların %90’ından fazlasında vardır. Ayrıca, uykuya dalmakta zorluk, gece boyunca sık sık uyanma görülebilir. Fibromiyalji Sendromu olan hastalarda, uyku apnesi ve huzursuz bacak görülme sıklığı da artmıştır. Bu hastalarda “kronik yorgunluk sendromu” olarak tanımlanan, iş yapmayı engelleyecek kadar şiddetli yorgunlukla seyreden bir diğer sendromda daha sıktır.

Tanı

Fibromiyalji tanısı klinik değerlendirme ile konulmaktadır; henüz hastalığa ait bir laboratuvar testi, radyografik inceleme ve biyolojik belirteç saptanmamıştır. Hipotiroidizm ve romatizmal hastalıklar gibi fibromiyalji belirtilerini taklit edebilen hastalıkların ve statinle indüklenen miyopati gibi ilaca bağlı durumların düşünülmesi ve elenmesi gereklidir. Fibromiyaljiye yönelik olarak belirlenen ilk tanı kriterleri, 1990 yılında Amerikan Romatoloji Derneği tarafından araştırma sınıflandırma kriterleri olması amacıyla yayınlanmıştır. Bu kriterler en az 3 aydır süregelen yaygın vücut ağrısı (bel üst ve alt kısmında vücudun her iki yanında) ve 18 hassas noktanın en az 11’inde hassasiyet olmasıdır.

Bu kriterlerin duyarlılığının %88, özgüllüğünün %81 düzeyinde kalması eleştirilere yol açmıştır. Bu nedenle 2010 yılında bu kriterler daha subjektif olan Yaygın Vücut Ağrısı Skalası (YAS; WPI, Widespread Body Pain Index) ve kognitif semptomlar, uyku, yorgunluk ve ek somatik semptomları içeren Semptom Şiddet Skalasını (SŞS, Symptom Severity Scale) içerecek şekilde güncellenmiştir. 2010 kriterleri 19 ağrılı nokta ve 41 somatik semptomu içermektedir. 2011 yılında bu kriterler de modifiye edilerek birinci basamakta hassas nokta muayenesinin yeterince yapılmadığı endişesiyle hassas nokta incelemesi çıkartılıp semptomlara dayalı değerlendirmeye geçilmiştir. Tanı için YAS’de en az 7 puan ve SŞS’de en az 5 puan veya YAS’de 3-6 puan ve SŞS’de en az 9 puan alınması gerekli görülmüş, SŞS’nin tanı konulduktan sonra hastalık şiddetinin takibinde de kullanılabileceği belirtilmiştir. 2013 yılında bu kriterlere de alternatif kriterler geliştirilip; 28 ağrılı bölgeyi ve 10 maddeli semptom etkilenme değerlendirmesini içeren, %81 duyarlılık ve %80 özgüllüğe sahip yeni bir kriterler grubu tanımlanmıştır. Yirmi sekiz ağrılı bölgede, 19 bölgeden farklı olarak sırt ve bel bölgeleri sağ, sol ve orta olarak üçe ayrılıp; el ve el bilekleri, dizler, ayak ve ayak bilekleri eklenmiş; karın ise çıkartılmıştır. Amerikan Romatoloji Derneği (ACR) son olarak 2016 yılında aşağıda yer alan tanı kriterlerini sunmuştur:

I. Yaygın Ağrı Skalası (YAS): Yaygın ağrı, aşağıdaki 5 bölgeden en az 4’ünde ağrının olmasıdır; çene, göğüs ve karın ağrısı tek başına yaygın ağrı grubunda sayılmamaktadır. Aşağıdaki her bölge için, son yedi gün içinde devamlı ağrı hissedilen bölgeler işaretlenir. Skor 0 ile 19 arasında olmaktadır



II. Semptom Şiddet Skalası (SŞS): Semptom Şiddet Skalası A ve B olmak üzere iki grupta değerlendirilerek bu maddelerden alınan toplam skor hesaplanır. A grubunda son 1 hafta içerisindeki yorgunluk, dinlenmeden uyanma, bilişsel bulgular ve somatik semptomları içeren tüm maddeler 0-3 arasında puanlandırılmaktadır (maksimum skor: 9). B grubunda ise son 6 ay içerisindeki baş ağrısı, alt karında ağrı-kramplar, depresyonun varlığı değerlendirilir (maksimum skor: 3). Sonuç olarak SŞS’nin maksimum skoru 12 olur.



Fibromiyalji Şiddet Skalası: Yaygın Ağrı Skalası (YAS) ve Semptom Şiddet Skalasının (SŞS) toplanması ile ortaya çıkar. Buradaki maksimum total skor 19+12=31’dir. Buna göre toplam 12’nin altındaki skorlar fibromiyaljiyi düşündürmez. YAS ≥7 ve SŞS ≥5; ya da YAS=4-6 ve SŞS ≥9 olması fibromiyalji düşündürür. Puan artışıyla hastalık şiddeti artar. Ayrıca eşlik eden başka ağrılı rahatsızlıkların varlığı bu hastalığın varlığını dışlatmamaktadır.

Diğer Değerlendirmeler: Sendromun hasta üzerindeki etkilerini değerlendirmek amacıyla, çalışmalarda Fibromiyalji Etki Anketi, Fibromiyalji Araştırması Tanı Kriterleri ve Şiddet Ölçeği (FSDC, Fibromyalgia Survey Diagnostic Criteria and Severity Scale), Kısa Ağrı Envanteri (BPI, Brief Pain Inventory), Tıbbi Sonuçlar Çalışması 36 Maddeli Kısa Sağlık Formu Anketi (SF-36, Medical Outcomes Study 36-Item Short-Form Health Survey), Pittsburg Uyku Kalitesi Ölçeği, Yorgunluk Şiddeti Ölçeği ve Beck Depresyon İndeksi kullanılmaktadır. Fibromiyalji Etki Anketi (FIQ, Fibromyalgia Impact Questionnaire) sendromun hastanın sağlığı ve işlevsel becerileri üzerindeki etkisini değerlendirmektedir. Başlangıç puanları saptandıktan sonra tedavinin etkinliğini değerlendirmek amacıyla sonraki puanlar karşılaştırılabilir.

Ayırıcı Tanı

Fibromiyalji sendromuyla en çok karşılaştırılan hastalık Miyofasial Ağrı Sendromu (MAS) dur. Bu sendromda FMS gibi çok yaygındır. En çok karıştırılma sebepleri hassas nokta (FMS) ve tetik nokta (MAS) ayrım farkının iyi ayırt edilememesindendir.

Bu iki hastalığın farkları;

• FMS kadınlarda çok görülür MAS ise kadın ve erkeklerde eşit görülür
  
• FMS ağrı tüm vücuda yaygın olarak dağılır, MAS’da görülen ağrı ise bölgesel olarak dağılır. 
  
• FMS’de tutukluk hissi yaygındır, ancak MAS’da bölgeseldir.
  
• FMS’de yorgunluk çok yaygındır, ancak MAS’da nadirdir. 
  
• FMS’de muayene hassas noktalar ile belirlenirken, MAS’da tetik noktalar ile belirlenir. 
  
• FMS’de süre kronikken, MAS’da kendi kendini sınırlandırma görülebilir.
  

Hikaye Alma: Değerlendirmede öncelikle hasta ile görüşerek detaylı olarak hikaye alınmalıdır. Hastanın şikayetlerinin başlangıcı, şikayetlerini arttıran ve azaltan faktörler, mesleği, uyku düzeni uyku kalitesini etkileyen stres, depresyon , kafein, alkol gibi alışkanlıklar, egzersiz alışkanlığı ve hangi aktivitelerde zorluk çektiği sorgulanmalıdır.

Hassas Nokta Sayısı ve Hassas Noktaların Ağrı Eşiğinin Değerlendirilmesi: Hassas noktalar, dijital palpasyon veya algometre ile değerlendirilmektedir. Palpasyonda hassas noktalar üzerine baş parmak tırnağı ucu beyazlaşıncaya kadar basınç uygulanarak değerlendirme yapılırken, algometre ile ağrı eşiği sayısal olarak değerlendirilir. Oksiput, trapez, suprasipinatus, gluteal bölgenin üst kısmı, alt servikal bölge, 2. kostokondral birleşim ve lateral epikondilin 2 cm distali noktalara oturma pozisyonunda test yapılırken; büyük trakanter için yan yatış pozisyonunda, dizin mediali için de sırtüstü yatış pozisyonunda değerlendirme yapılır.

fotoğraf

Ağrının Değerlendirilmesi: Ağrının lokalizasyonu, özelliği, zamanla ağrının ilişkisi ve ağrının şiddetini ölçmek amacıyla McGILL-MELZACK (MPQ) ağrı soru formu kullanılır. Ağrı düzeyini ölçmek için Vizüel Analog Skalası (VAS) kullanılır.

Fonksiyonel Durumun Değerlendirilmesi: Bireylerin fonksiyonel durumları “Fibromiyalji Etki Skalası” kullanılarak değerlendirilir. Fibromiyalji Etki Skalası hastaların günlük yaşamdaki fonksiyonel durumu ile yaşam kalitesini değerlendiren 10 soruluk bir formdur. Bu skalada, fiziksel aktivite, kendini iyi hissetme hali, işe engel olma durumu, ağrı, yorgunluk, tutukluk ve psikolojik durum olmak üzere toplam 10 bölüm yer alır. Ölçeğin hasta tarafından doldurulması istenir, skor genelde 0-10 arasındadır.

Yorgunluk Şiddet Ölçeği (Fatigue Severity Scale, FSS): Ölçek 9 sorudan oluşmaktadır ve her soru 1-7 arası puanlanır (1: kesinlikle katılmıyorum, 7: kesinlikle katılıyorum). Her sorudan alınan puan toplanır ve ortalama alınarak toplam skor elde edilir. Yüksek skorlar yorgunluğun varlığını gösterir.

Pittsburgh Uyku Kalitesi İndeksi (Pittsburgh Sleep Quality Index, PSQI): İyi ve kötü uykunun tanımlanması ve uyku kalitesinin değerlendirilmesi için geliştirilmiştir. 19’u kendini değerlendirme, 5’i ise kişinin eşi veya oda arkadaşı tarafından yanıtlanan toplam 24 sorudan oluşur. Sorular 7 alt ölçekte toplanır. Bunlar: öznel uyku kalitesi, uyku süresi, alışılmış uyku etkinliği, uyku bozukluğu, uyku ilacı kullanımı ve gündüz işlev bozukluğudur. Her alt ölçek 0-3 puan arası skorlanır. Toplam skor 0-21 arasındadır. Toplam skorun yüksek oluşu kötü uyku kalitesini gösterir.

Beck Depresyon Ölçeği: Depresyonda görülen belirtileri ölçerek bu belirtilerin derecesini belirlemek amacıyla;  21 maddelik  bir ölçektir. Her bir madde 0 ile 3 arasında bir puan almaktadır. Envanterden alınabilecek puan 0 ile 63 arasındadır.

Beck Anksiyete Ölçeği: Bireylerin yaşadığı anksiyete belirtilerinin sıklığının belirlenmesini amaçlayan, 21 maddelik bir ölçektir. Her bir madde 0 ile 3 arasında puan almaktadır. Ölçekten alınabilecek puan 0 ile 63 arasındadır.

Fiziksel Uygunluğun Değerlendirilmesi

Vücut kompozisyonu vücut kitle indeksi ile değerlendirilebilir.

Kardiyovasküler endurans 6 dakika yürüme testi ile değerlendirilebilir.

Postür Analizi: Lateral postür analizinde pes planus- pes kavus, dizlerde genu hiperekstansiyon-fleksiyon, pelviste anteior-posterior pelvik tilt, kolumna vertebraliste lordoz,kifoz,kifo-lordoz,yuvarlak sırt ve düz sırt, omuzlarda protraksiyon-retraksiyon, baş pozisyonu ve çene yukarı-aşağı tilti değerlendirilir. Anterior postür analizinde ayak parmaklarında halluks valgus ve çekiç parmak, ayaklarda inversiyon-eversiyon, dizlerde tibial torsiyon, genu varum ve genu valgum, kalçalarda yükseklik farkı, abdominal bölge, göğüs kafeinde deformiteler, omuzlarda yükseklik farkı , başta lateral fleksiyon ve rotasyon görünümü, kollarda taşıma açısı ve uzunluk farkı, bel seviyeleri değerlendirilir. Posterior postür analizinde ayaklarda pronasyon-supinasyon, diz ardı çizgileri seviyesi, gluteal çizgi seviyesi ve skolyoz değerlendirilir.

Kas kuvveti manuel kas testi ile değerlendirilir.
Eklem hareket açıklığı gonyometrik ölçümler ile değerlendirilir.
Denge tek ayak durma testi ile değerlendirilebilir.



HASTA EĞİTİMİ

FMS tedavisindeki en önemli faktör hasta eğitimidir. Hastaya rahatsızlığının ne olduğunun anlatılması ve güveninin kazanılması birinci koşuldur. Eşler başta olmak üzere ailenin de hastalık hakkında bilgilendirilmesi faydalıdır (3,7). Hastalarla iyi bir iletişim kurularak FMS’nin nasıl bir rahatsızlık olduğu ve doku hasarı meydana getirmediği açıklanmalıdır. Hastaya stres, kötü postür, uyku bozukluğu gibi ağrıyı arttırıcı faktörlerden kaçınması gerektiği vurgulanmalıdır. Hastalara ağrılarını arttırmadan dinlenme molaları vererek aktivitelerini düzenlemeleri öğretilmelidir. Stres yaratan durumlarda duygu ve düşüncelerini açıkça ifade etmeleri önemlidir. Günlük tutma alışkanlığı hastanın kendini kontrol etmesi için faydalı olabilir. (3,7)

KOGNİTİF VE DAVRANIŞSAL TEDAVİ

 Yapılan çalışmalarda bilişsel-davranışsal tedavinin fibromiyaljili hastalarda ağrı şiddeti, ağrıyı kontrol edebilme yetisi, emosyonel distres ve fonksiyonel kapasite açısından etkili olduğu saptanmıştır. Yapılan terapi; hastanın deneyimlere verdiği reaksiyon ve baş etme alışkanlıklarını onarma, sorun çözmeye yönelik düşüncelerin daha efektif hale getirilmesi, günlük yaşam aktivitelerinde kronik ağrı ile baş etme yolları, gevşeme teknikleri, uyku ve dinlenme, atakları önleme yöntemlerini öğretmeyi amaçlamalıdır. (5,7)

EGZERSİZ EĞİTİMİ

 Egzersizin temel amaçları stresin azaltılması, kas gücü ve dayanıklılığın korunması, artırılması vemuygun postürün sağlanmasıdır. Fibromiyalji hastalarının kas gücünde ve kas kondisyonunda azalma olduğu bilinmektedir. Kondisyon düşüklüğü de kasların mikrotravmalardan etkilenme riskini artırarak ağrı ve yorgunluğa neden olmakta ve bir kısır döngü oluşmaktadır. Egzersizle bu kısır döngünün kırılması hedeflenmektedir. (1,7) Egzersiz programı ısınma ve soğuma periyotları içermelidir. Egzersiz  programları grup eğitimi veya ev programı olarak düzenlenebilir. (3,7)

Aerobik egzersizler: Fibromiyaljili hastalarda aerobik egzersizleri değerlendiren 2017 tarihli Cochrane derlemesine 839 kişinin alındığı 13 çalışma dahil edilmiştir. 456 kişilik 8 çalışma ağrı şiddeti, yorgunluk, tutukluk ve fiziksel işlevler için düşük; yaşam kalitesi için orta nitelikte kanıt sağlamıştır. Aerobik egzersizin yaşam kalitesinde %8 mutlak, %15 göreceli iyileşme sağladığı hesaplanmıştır; bu oranların ağrı şiddeti için sırasıyla %11 ve %18, tutukluk için %8 ve %11,4, fiziksel işlevler için %10 ve %21,9, yorgunluk için %6 ve %8 olduğu belirtilmiştir. Egzersizin bırakılmasına ait mutlak değişim %5 olarak hesaplanmıştır.(1)

Uzun sürede ağrı ve işlevlerdeki iyileşmenin sürdüğü, ancak yaşam kalitesi ve yorgunluktaki düzelmenin devam etmediğine ilişkin düşük nitelikte kanıt elde edilmiştir. Aerobik egzersizin eğitim, stresle başa çıkma ve ilaç tedavilerine üstün olup olmadığı konusunda bir sonuca varılamamıştır. Sonuç olarak aerobik egzersiz yaşam kalitesi, fiziksel işlevler ve ağrıda iyileşme sağlamaktadır (1).

Kuvvetlendirme egzersizleri: Ağrıda artışa neden olmadan, hastaya özel planlanan, düşük yoğunluk ve düşük şiddette kuvvetlendirme eğitimleri FMS'li hastalar için faydalıdır. Genel olarak egzersizlerin haftada 3-5 kez, 1-3 set ve 8-12 tekrarlı yapılması önerilmektedir. Direnç bireysel olarak ayarlanmalı ve haftada %10' dan fazla artış yapılmamalıdır. (2,3)

FMS'li hastalarda izotonik kuvvetlendirme üzerinde durulmaktadır. Eksentrik  kuvvetlendirmenin aşırı yükleme ve ağrıya yol açacağı düşünülmektedir. İzometrik egzersizlerde ise kontraksiyon süresi normalden kısa tutulmalıdır. (2,3)
Beş çalışmanın incelendiği 2013 tarihli Cochrane derlemesinde elde edilen düşük nitelikte kanıtlar orta ve orta-şiddetli düzeyde yapılan kuvvetlendirme egzersizlerinin ağrı, hassasiyet, fonksiyon ve kas gücünde anlamlı iyileşme sağladığını göstermiştir. Fibromiyalji hastalarının orta-şiddetli düzeydeki egzersizi güvenli şekilde yapabilmesine ait kanıtlar da düşük düzeydedir. Derlemede aerobik egzersizin ağrı iyileşmesinde orta düzeydeki kuvvetlendirme egzersizlerinde daha etkili olduğu belirtilmiştir (1,2).

Germe ve esneklik egzersizleri: Germe egzersizleri her gün , özellikle okuma , yazma gibi günlük statik aktivitelerden sonra yapılabilir. Egzersiz eğitiminde germe , ısınma ve soğuma egzersizlerinin bir parçası olarak yapılmalıdır. Egzersize yeni başlayan hastalarda germe süresi kısa tutulmalı ve az sayıda germe yapılmalıdır. Germe hafif uygulanmalı , ağrı sınırında germe yapılmamalıdır. Program ilerledikçe sayı ve süre arttırılmalıdır (3).
Valim ve arkadaşları , 60 FMS'li hastada aerobik ve germe egzersizlerinin etkilerini karşılaştırmışlardır. Çalışmanın sonucunda aerobik egzersizin germe egzersizlerine göre ağrı, hassas nokta sayısı, fonksiyonellik ve aerobik kapasite üzerine daha etkili olduğu belirlenmiştir (2,3) .

Su içi egzersizler: Su ideal bir egzersiz ortamıdır. Su içerisinde yapılan egzersizlerde ağırlığın azalması ile kaslara destek artar, hareket kolaylaşır, hidrostatik basınç etkisiyle ödem azalır ve ılık suyun etkisi ile özel ve genel kas gruplarında gevşeme meydana gelir sonuçta ağrı azalır. Su içerisinde ısınma ile başlayan egzersiz programları, germe, esneklik, aerobik, güçlendirme egzersizleri olarak devam eder. Su içinde hızlı yürümek, su dışında elde edilmesi zor bir dirençli egzersizdir. Yaklaşık 30-60 dakika süren egzersizler soğuma programı ile sonlandırılır ve genellikle haftada 3 gün olarak önerilir (2).

MASAJ

Tedavide ; klasik masaj, konnektif doku masajı ve manuel lenf drenajı gibi teknikler kullanılmaktadır. Manuel lenf drenajı ve konnektif doku masajının karşılaştırıldığı bir çalışmada her iki tedavinin de ağrı ve fonksiyonellik üzerinde etkili olduğu ancak manuel lenf drenajının konnektif doku masajına göre daha etkili olduğu gösterilmiştir (3) . 

 Biofeedback, FMS'li hastalarda vücut farkındalığını arttırmak ve gevşeme sağlamak amacıyla kullanılmaktadır (3). Fibromiyaljide biofeedback kullanımı alanında gerçekleştirilen 2013 tarihli derleme 7 çalışma ve 321 hasta içermiştir. Kontrol gruplarının sham biofeedback, dikkat kontrolü, ilaç tedavisi ve standart tedavileri aldıkları bu çalışmaların derlemesinde biofeedbackin ağrıyı azalttığı, ancak yorgunluk ve uyku üzerinde bir etkisi olmadığı sonucuna varılmıştır.  Derlemede etkinin elektromiyografik (EMG) biofeedback ile sınırlı olduğu, elektroensefalografik (EEG) biofeedback ile etki saptanmadığı belirtilmiştir (1). 

FİZİKSEL MODALİTELER ve ELEKTROTERAPİ 

TENS: FMS'de TENS kapı kontrol mekanizması ile ağrıyı azaltmak amacıyla kullanılabilir.(3) TENS fibromiyaljide genelde lokalize ağrı tedavisinde önerilmektedir . Ülkemizde yapılan bir çalışmada 66 hastada egzersiz ve TENS uygulaması değerlendirilmiş ve egzersize TENS eklenmesinin olumlu sonuçlar sağlayabildiği belirtilmiştir (1).

DÜŞÜK GÜÇTE LAZER TERAPİSİ: Düşük güçte lazer tedavisinin nöronal aktiviteyi değiştiren fotokimyasal reaksiyonlar oluşturarak ağrıyı azalttığı ileri sürülse de fibromiyaljide kullanımı tartışmalıdır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada 75 hastayla plasebo ve amitriptilin ile karşılaştırması yapılmış ve lazer tedavisinin ağrının azaltılmasında etkili olduğu belirtilmiştir (1).

ULTRASON TEDAVİSİ: Ultrason mekanik ve termal yollarla etki ederek, hücre permeabilitesini artırır, inflamatuvar yanıtları azaltır ve sonuçta sinir ileti hızını düşürerek ağrıda azalma sağlar; ayrıca lokal vazodilatasyonla kas spazmlarını da azaltır . Ülkemizde ultrason tedavisinin fibromiyalji hastalarındaki etkinliğini değerlendirmek amacıyla 20 hastada gerçekleştirilen bir çalışmada lazer tedavisi ile karşılaştırma yapılmış ve her iki yöntemle de ağrı, tutukluk ve hassas nokta sayısında azalma saptanmıştır (1)

AKUPUNKTUR: Akupunkturun fibromiyaljideki yerini değerlendiren 2014 tarihli Cochrane analizine toplam 395 hasta içeren 9 çalışma alınmıştır ve akupunkturun standart tedavilere eklenmesinin ağrıda %30 azalma sağladığı gösterilmiştir. Akupunktur ile kısa sürede ağrı azalması sağlanmakla birlikte, uzun süreli etkilerine yönelik veriler yetersizdir.(1)

KURU İĞNELEME: Casanueva ve arkadaşları 120 FMS'li hastada yaptıkları randomize kontrollü bir çalışmada, ilaç tedavisine ek olarak 6 hafta uygulanan kuru iğnelemenin etkisini araştırmışlardır. Tedavi ile ağrı, yorgunluk, hassas nokta ağrı eşiğinde gelişme sağlandığı görülmüştür. Ancak kuru iğnelemenin etkisini ispatlayan yeterli çalışma bulunmamaktadır.(3)

REFLEKSOLOJİ: Literatürde refleksolojinin etkisini araştıran bir vaka çalışması bulunmaktadır. Çalışmada FMS tanısı alan 6 kadında 10 seans uygulanan refleksolojinin ağrıyı azaltmada yardımcı olabileceği belirtilmiştir . Ancak bu konuda yeterli çalışma bulunmamaktadır.(3)

FARKINDALIK (MINDFULNESS): Farkındalık, kronik ağrısı olan hastaların davranışsal tedavisinde kullanılan bir yöntemdir; oturma ve yürüme meditasyonları, beden imgelemesi ve yoga egzersizlerini içermektedir. Farkındalık hastaların durumlarıyla baş etme becerilerini artırmayı hedeflemektedir . Toplam 674 hasta içeren 6 çalışmayla gerçekleştirilen derlemede farkındalık bazlı stres azaltımının ağrıda azalma sağladığı belirtilmişse de bu etkilerin kanıt düzeyi düşüktür . 2017 yılında yayınlanan diğer bir derlemede, çalışmalarda elde edilen kanıtların tartışmalı olmasına karşın farkındalık uygulamalarının özellikle egzersiz ve bilişsel-davranışsal tedavi yöntemleri gibi diğer tekniklerle birlikte kullanımında etkili bir tamamlayıcı tedavi olabileceği belirtilmiştir (1).

MEDİTATİF HAREKETLER (TAI CHI, YOGA, QI GONG): 2017 tarihli bir derleme ve tamamlayıcı tedavi rehberinde fibromiyalji hastalarında etkili olduğu belirtilen meditatif hareketler kuvvetle önerilmiştir. Yoganın farklı romatizmal hastalıklardaki etkinliğini araştıran, 8 çalışma ve 559 hastanın dahil edildiği diğer bir derlemede ağrı üzerindeki etkisinin zayıf olduğu bildirilmiştir. Qi gong’un fibromiyalji hastalarındaki yerini araştıran 7 çalışma ve 395 hastanın dahil edildiği bir derlemede ise qi gong’un ağrı, yaşam kalitesi ve uyku üzerinde etkisine ilişkin düşük kalitede kanıt saptanmıştır . Tai chi’nin farklı kronik ağrılı durumlardaki etkinliğini değerlendiren bir derlemede kanıt düzeyinin düşük olduğu belirtilmiştir . 2016 yılında yapılan 44 fibromiyalji hastasının alındığı çalışmada Tai chi ile eğitim uygulaması randomize olarak karşılaştırılmış ve ağrı, uyku ve yaşam kalitesinde anlamlı iyileşmeler saptanmıştır (1).

1. EVCIK D. ; KETENCI A. , SINDEL D. FIBROMIYALJI TANI VE TEDAVI ÖNERILERI. TÜRKIYE FIZIKSEL TIP VE REHABILITASYON DERNEĞI. YELKEN BASIM. 2018. 
   
2. EVCIK D. ; KETENCI A. FIBROMIYALJI SENDROMU HASTA KITAPÇIĞI.
   
3. KARADUMAN A. ; TUNCA YILMAZ Ö. . FIZYOTERAPI VE REHABILITASYON CILT 1 (GENEL FIZYOTERAPI) . HIPOKRAT KITABEVI. ANKARA. 2017
   
4. KEPEKÇI M. ; ŞENTÜRK İ. A. ; GEÇMEN İ. ; ÜRKMEZ B. ;  TAŞPINAR Ö.  ; ARSLAN U. ;  BAŞAR H. M. . (2018). FIBROMIYALJIDE KURU İĞNE TEDAVISININ UYKU ÜZERINE ETKISI. KLINIK ARAŞTIRMA. İKSST DERGI.
   
5. ÖZKAN N. FİBROMİYALJI SENDROMUNDA BÜTÜNCÜL YAKLAŞIM. BILIMSEL NÖRALTERAPI VE REGÜLASYON DERNEĞI. İSTANBUL. TURKEY.
   
6. SEVİMLI D. FİBROMİYALJI SENDROMLU HASTALARDA FARKLI EGZERSİZ UYGULAMALARININ FİZİKSEL VE PSİKOLOJİK PARAMETRELER ÜZERİNE ETKİSI. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESI SAĞLIK BİLİMLERI ENSTİTÜSÜ. DOKTORA TEZI. ADANA. 2007. 
   
7. URUŞ G.  FİZYOTERAPİSTLERIN FİBROMİYALJİYLE İLŞKILI  KRONİK AĞRIYA YÖNELİK TEDAVİ TERCİHLERİNIN  BELİRLENMESI. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESI SAĞLIK BİLİMLERI ENSTİTÜSÜ. YÜKSEK LİSANS TEZI. DENIZLI. 2018.
   
8. SAİME AY. FİBROMİYALJİ SENDROMUNUN PATOGENEZİ. TÜRKİYE KLİNİKLERİ FİZİKSEL TIP VE REHABİLİTASYON-FİBROMİYALJİ SENDROMU ÖZEL SAYISI, 2015.
   
9. EMRULLAH HAYTA, ÖMER TAMER DOĞAN, SEVİL CEYHAN DOĞAN, TAHİR AKDENİZ, DUDU ŞENCAN, SEMA KARAKAŞLI, SAMİ HİZMETLİ. FİBROMİYALJİ TANISI KONAN 100 KADIN OLGUNUN KLİNİK ÖZELLİKLERİ. CUMHURİYET TIP DERGİSİ.2010.
   
10. ,DR. ÇAĞRI ATİK. FİBROMİYALJİ SENDROMU İÇİN ACR TANI KRİTERLERİNİN TÜRK TOPLUMUNDA GEÇERLİLİK VE GÜVENİRLİĞİ.2010. 
    
11. KÖSEHASANOĞULLARI VE ARK. FİBROMİYALJİ SENDROMU VE NÖROPATİK AĞRI. AEGEAN J MED SCI 2018.
    
12. DR. B. DERNEK, DR. T. AYDIN, DOÇ. DR. F.N. KESİKTAŞ, PROF. DR. C. AKSOY. FİBROMİYALJİ SENDROMUNDA TANI, TEDAVİ VE REHABİLİTASYON. KLİNİK AİLE HEKİMLİĞİ DERGİSİ, ŞUBAT 2016.
    
13. AYSUN GENÇ, BİRKAN SONEL TUR. FİBROMİYALJİ SENDROMU. ANKARA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ ROMATOLOJİ ANABİLİM DALI ROMATOLOJİ KİTABI,
    
14. ÇAĞLAYAN, B.(2020). FİBROMİYALJİLİ BİREYLERDE REFORMER PİLATESİN ETKİNLİĞİNİN İNCELENMESİ: RANDOMİZE KONTROLLÜ ÇALIŞMA.YÜKSEK LİSANS TEZİ. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ.
    
15. POLAT, H. 2018, FİBROMİYALJİ HASTALARINDA SKAPULAR STABİLİZASYON EGZERSİZ EĞİTİMİNİN POSTÜR VE AĞRI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ. HASAN KALYONCU ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ.
    
16. YÜRÜK, Ö. (2016),FİZYOTERAPİ REHABİLİTASYON CİLT 1 (ANKARA: HİPOKRAT YAYINEVİ), 589-599.
    
17. ZAHİD, M. 2018. BİLİŞSEL EGZERSİZ TERAPİ YAKLAŞIMI ÖLÇEĞİ'NİN FİBROMİYALJİ TANISI ALAN BİREYLERDE GEÇERLİĞİ, GÜVENİRLİĞİ VE DUYARLILIĞININ BELİRLENMESİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ.